Η προστασία περιβάλλοντος ως δικαίωμα

Η επιστημονική και τεχνολογική εξέλιξη αφενός και η τεράστια αύξηση της παραγωγής και της κατανάλωσης βελτίωσαν τη ζωή των ανθρώπων σε ορισμένους τομείς, έκαναν εφικτή τη δημιουργία ενός κράτους πρόνοιας αλλά από την άλλη συνέβαλαν στην επιδείνωση των περιβαλλοντικών συνθηκών μέσα στις οποίες εξελίσσονται οι κοινωνίες. Δεν είναι τυχαίο ότι σήμερα αγαθά όπως ο καθαρός αέρας, το καθαρό νερό και το καθαρό έδαφος που ήταν σε γενικές γραμμές διαθέσιμα για όλους ακόμα και αν οι γενικότερες οικονομικές / παραγωγικές σχέσεις (δούλοι – ελεύθεροι, φεουδάρχες – χωρικοί ακτήμονες κα) περιόριζαν τις άλλες ελευθερίες και δικαιώματα για τους πολίτες, σήμερα αποτελούν αίτημα προς διεκδίκηση.

Φαινόμενα κρίσεων που συνδέονταν με ανθρωπογενείς παρεμβάσεις στο περιβάλλον είχαμε και σε προηγούμενες εποχές,. Ο τρόπος κατασκευής, για παράδειγμα, των μεσαιωνικών πόλεων –στενοί δρόμοι, αδυναμία διαχείρισης των στερεών και υγρών αποβλήτων ευνόησε την ραγδαία διάδοση των επιδημιών, ενώ η αποδάσωση περιοχών για διάφορους λόγους στην αρχαιότητα π.χ. κατασκευή πολεμικών σκαφών επηρέασε το μικροκλίμα κλπ.. Όμως μόνο μετά και εξαιτίας της βιομηχανικής επανάστασης και κυρίως μετά την εκρηκτική επέκταση του καταναλωτικού μοντέλου ο άνθρωπος αποκτάει τη δύναμη και τα εργαλεία για να αλλάξει (αρνητικά) το περιβάλλον του σε δραματική κλίμακα.

Από τις αρχές του 20 αιώνα, αλλά ιδιαίτερα από τη δεκαετία του 70 συντελούνται ραγδαίες αλλαγές στην οικονομία και την παραγωγή, που έχουν καταλυτική επίδραση πάνω στο φυσικό περιβάλλον, τα διάφορα είδη, τους φυσικούς πόρους. Απώλεια ειδών της χλωρίδας και πανίδας με ραγδαίο ρυθμό, εξαφάνιση οικοτόπων και αλλαγή της γεωμορφολογίας ευαίσθητων περιοχών (ακτές, υγρότοποι, αγροτικό τοπίο κα), αποξήρανση υγροτόπων, εξαφάνιση παρθένων δασών, ρύπανση και υφαλμύρωσης νερών, αλλαγή μικροκλίματος αλλά και παγκόσμιου κλίματος, ρύπανση της τροφικής αλυσίδας αλλά και του περιβάλλοντος γενικότερα με παραμένοντα χημικά (π.χ. βαρέα μέταλλα, οργανοχλωριωμένες ενώσεις), ραδιενεργά στοιχεία (π.χ. ραδιενεργό πλουτώνιο), καταστροφή της προστατευτικής ασπίδας του στρατοσφαιρικού όζοντος, επιβάρυνση της ατμόσφαιρας των πόλεων με χημικούς ρύπους, προσθήκη στο περιβάλλον τεράστιων ποσοτήτων πλαστικών ενώσεων που δεν αποικοδομούνται εύκολα.

Η περιβαλλοντική κρίση συνδέεται με τη ραγδαία αύξηση της παραγωγής και κατανάλωσης. Μέσα στα 200 τελευταία χρόνια έχουμε καταφέρει να καταναλώνουμε σε μια μέρα όσα καταναλώναμε κάποτε μέσα σε έναν ολόκληρο χρόνο. Η παγκόσμια παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών αυξήθηκε από 5 τρισεκατομμύρια δολάρια το 1950, σε 10 τρισεκατομμύρια το 1970 και σε περισσότερα από 29 τρισεκατομμύρια το 1997. Μέσα σε 7 χρόνια (1990-1997) είχαμε μια αύξηση αυτών των μεγεθών κατά 5 τρισεκατομμύρια δολάρια, όση αύξηση είχαμε προηγουμένως σε διάστημα δεκάδων χιλιάδων χρόνων, δηλαδή από την αρχή του ανθρώπινου πολιτισμού μέχρι το 1950.

Η συνεχής ανάπτυξη βασίζεται σε σημαντικό βαθμό μέχρι σήμερα στην αυξανόμενη κατανάλωση πρώτων υλών και ενέργειας.





Η εμφάνιση των συνεπειών της απεριόριστης ανάπτυξης και η ενεργοποίηση των πολιτών για τη διατήρηση και προστασία του περιβάλλοντος

Η συνεχής οικονομική μεγέθυνση είχε ως παράπλευρη ζημιά την στέρηση σημαντικών Δημόσιων Αγαθών (καθαρός αέρας, καθαρό νερό, καθαρές θάλασσες, καθαρή γη) από σημαντικά ποσοστά του πληθυσμού. Για παράδειγμα, τα ¾ των κατοίκων των πόλεων ζουν σήμερα σε περιοχές με σημαντική ατμοσφαιρική ρύπανση. Άνθρωποι που μπορούσαν να βγουν από το σπίτι τους και να βουτήξουν στη θάλασσα, σήμερα πρέπει να διανύσουν χιλιόμετρα με το αυτοκίνητό τους και να πληρώσουν σημαντικό κόστος για να κάνουν μια βουτιά σε σχετικά πιο καθαρές θάλασσες. Εκατομμύρια πολίτες χρειάζεται να πληρώνουν ακριβά σε καθημερινή βάση το εμφιαλωμένο νερό που πίνουν, λόγω της κακής ποιότητας ή της μη επάρκειας πόσιμου νερού σε διάφορες ανεπτυγμένες χώρες. Τα δάση και η γη αντιμετωπίζονται όλο και περισσότερα ως οικόπεδα μεγάλης αξίας, ως ευκαιρία για σπέκουλα και πλουτισμό και όχι ως στοιχεία αναντικατάστατα για την επιβίωση της ανθρωπότητας.

Είναι γεγονός ότι η απώλεια σημαντικών δημόσιων αγαθών συμβάδιζε για πολλά χρόνια με σημαντικές αλλαγές στη συμπεριφορά και την οργάνωση των κοινωνιών. Για παράδειγμα η ραγδαία ανάπτυξη της Ελλάδας – όπως και των άλλων χωρών - στηρίχτηκε στη φθηνή και χωρίς κοινωνική προστασία εργασία και κυρίως στην απουσία οποιουδήποτε μέτρου περιβαλλοντικής προστασίας καθώς και στην κατασπατάληση των φυσικών πόρων.

Πολλοί άνθρωποι θεωρούν απαραίτητη την υψηλή κατανάλωση αγαθών και υπηρεσιών για να περνάνε καλά, ενώ έχει ξεπεραστεί η αντοχή του οικοσυστήματος και ταυτόχρονα ένα μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού, που είναι οι πιο φτωχοί, χρειάζεται να αποκτήσουν στοιχειώδη αγαθά και υπηρεσίες για να επιβιώσουν. Αλλά αν όλοι οι άνθρωποι στον πλανήτη (δηλαδή και τα υπόλοιπα ¾ του πληθυσμού) αποκτήσουν τις ίδιες συνήθειες, δυνατότητες και μοντέλα κατανάλωσης δεν είναι δυνατό να αντέξει ο πλανήτης και τα οικοσυστήματα. Είναι απίθανο να μπορέσουμε να ζήσουμε στον πλανήτη ακολουθώντας το ίδιο μοντέλο ανάπτυξης και κατανάλωσης, γιατί τότε θα χρειαζόμασταν τουλάχιστον 3 πλανήτες σαν τη Γη, αν όλοι οι άνθρωποι είχαν την κατανάλωση ενός μέσου Έλληνα, και πάνω από 10 πλανήτες σαν τη Γη, αν όλοι ζούσαν όπως οι Βορειο-αμερικάνοι. Από την άλλη η συντήρηση του χάσματος Βορρά – Νότου και η καταστροφή των υλικών βάσεων για επιβίωση ευρύτατων κομματιών της παγκόσμιας κοινωνίας δημιουργεί γόνιμο έδαφος τόσο για την ραγδαία καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος όσο και για το ρίζωμα κάθε είδους φανατισμών: τρομοκρατία, ξενοφοβία, ρατσισμό, γενίκευση του ασφυκτικού αστυνομικού κράτους στο όνομα της απόλυτης ασφάλειας.

Η πρόκληση του 21ου αιώνα είναι η επίτευξη καλύτερης ποιότητας ζωής για όλους, με αποσύνδεση της ανάπτυξης από την κατανάλωση πόρων και ενέργειας και την ελαχιστοποίηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Αυτό όμως απαιτεί πολίτες που γνωρίζουν τα δικαιώματα τους καθώς και τα δικαιώματα των επόμενων γενεών καθώς και αυτών που αδυνατούν να επιβιώσουν στο παγκόσμιο χωριό. Στην καθημερινή μας ζωή και μέσα από τις επιλογές που κάνουμε ψωνίζοντας, δουλεύοντας, διασκεδάζοντας, σπουδάζοντας, μετακινούμενοι/ες μπορούμε να αγωνιζόμαστε και να στηρίζουμε μια πολιτική υπέρ του περιβάλλοντος και της ευημερίας της κοινωνίας ξεκινώντας τη δική μας προσωπική επανάσταση.

Η ευρωπαϊκή πολιτική για το περιβάλλον και τη βιωσιμότητα

Στην Ευρωπαϊκή Ένωση υπάρχει ένα σημαντικό πακέτο περιβαλλοντικών πολιτικών και νομοθεσιών που η εφαρμογή τους θα βελτίωνε καθοριστικά τόσο το περιβάλλον όσο και την ποιότητα ζωής και την υγεία των πολιτών, παρά το γεγονός ότι σε πολλές περιπτώσεις οι περιβαλλοντικές οργανώσεις και άλλοι κοινωνικοί φορείς επιζητούν μεγαλύτερη τόλμη και αποφασιστικότητα σε αντίστοιχες πολιτικές και νομοθεσίες.
Δικαιώματα και βιώσιμη ανάπτυξη στην ΕΕ
Οι πολιτικές της ΕΕ εστιάζονταν αρχικά στη στήριξη της ενιαίας αγοράς, αλλά σταδιακά έπρεπε να περιλάβουν και άλλες πτυχές της καθημερινής ζωής και να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις της ευρωπαϊκής κοινωνίας: προστασία του περιβάλλοντος, δημόσια υγεία, δικαιώματα των καταναλωτών, ανταγωνισμός κι ασφάλεια στις μεταφορές, εκπαίδευση και πρόσβαση στον πολιτισμό.
Για να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά τα ζητήματα που υπερβαίνουν τα εθνικά σύνορα, απαιτείται συντονισμένη διεθνής δράση. Τα περισσότερα διασυνοριακά ζητήματα δεν είναι δυνατό να επιλυθούν χωρίς νομοθεσία στο επίπεδο της ΕΕ και χρηματοδότηση σε τέτοια κλίμακα που μόνο η ΕΕ μπορεί να εξασφαλίσει. Για να δοθεί απάντηση στις ανησυχίες των πολιτών, η Συνθήκη του Άμστερνταμ παραχώρησε στην Ευρωπαϊκή Ένωση πολύ μεγαλύτερες εξουσίες και αρμοδιότητες σε τομείς όπως η υγεία και η προστασία των καταναλωτών.
Το εντυπωσιακότερο παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο τα όργανα της Κοινότητας λαμβάνουν υπόψη την κοινή γνώμη είναι ασφαλώς ο τομέας της προστασίας του περιβάλλοντος. Οι πολίτες έχουν συνειδητοποιήσει ότι η ρύπανση δεν έχει σύνορα, ότι απαιτείται προστασία της φυσικής μας κληρονομιάς και ότι ο κάθε πολίτης δικαιούται ασφαλή και υγιή προϊόντα και συνθήκες διαβίωσης.
Η κοινοτική περιβαλλοντική πολιτική ακολουθεί τις εξής θεμελιώδεις αρχές:

- Το υψηλό επίπεδο προστασίας του περιβάλλοντος (the high level of protection principle)
- Η αρχή της βιώσιμης ανάπτυξης
- Η αρχή της πρόληψης (the precautionary principle)
- H αρχή της αποφυγής / αποτροπής (the prevention principle)
- H αρχή της επανόρθωσης της ζημιάς στην πηγή (the rectification of damage at source principle)
- Η αρχή "ο ρυπαίνων πληρώνει" (the polluter principle)
- Η αρχή της ενσωμάτωσης (the integration principle).