Συνεργασία και νέα κουλτούρα για το νερό

Τα τελευταία χρόνια οι ελλείψεις νερού και η ξηρασία αυξάνονται σε διάφορες χώρες και έχει σημάνει συναγερμός σε πολλές περιοχές της Ευρώπης. Η Ρουμανία υπέφερε πρόσφατα τη χειρότερη ξηρασία των τελευταίων εξήντα χρόνων. Η Ελλάδα πλήγηκε από τον πιο θερμό καύσωνα των 110 τελευταίων χρόνων, ενώ η μείωση των βροχοπτώσεων σε πολλές περιοχές της χώρας έφτασε το 60%. Αναμένεται η τεράστια καταστροφή των δασών από τις πυρκαγιές το καλοκαίρι του 2007 να επιδεινώσουν το πρόβλημα τα επόμενα χρόνια. Η Ολλανδία υπέφερε από ξηρασία τον Απρίλη 2007 με βροχοπτώσεις που μετά βίας έφτασαν το 1 χιλιοστό, όταν ο μέσος όρος βροχοπτώσεων τον μήνα αυτό είναι 44 χιλιοστά βροχής.
Η λειψυδρία και η ξηρασία χτυπάνε πια περισσότερες χώρες στην Ευρώπη, γίνονται πιο μόνιμη κατάσταση. Σύμφωνα με στοιχεία της ΕΕ, έχει καταγραφεί αξιοσημείωτη αύξηση τις τελευταίες 3 δεκαετίες σε εκτάσεις και πληθυσμό που επηρεάζονται από την ξηρασία. Το ποσοστό του πληθυσμού που πλήττεται έχει αυξηθεί στο διάστημα αυτό από το 6% στο 13%, με εκτιμώμενο κόστος για την Ευρωπαϊκή οικονομία της τάξης των 100 τουλάχιστον δισεκατομμυρίων Ευρώ.
Η ανάλυση των τάσεων δείχνει ότι οι ελλείψεις νερού θα γίνουν πιο μόνιμη κατάσταση στην Ευρώπη τα επόμενα χρόνια. Μια από τις χειρότερες ξηρασίες που έχουν πλήξει την Ευρώπη ήταν αυτή του 2003, που επηρέασε πάνω από 100.000.000 Ευρωπαίους και πάνω από το ένα τρίτο (1/3) των ευρωπαϊκών εδαφών, προκαλώντας κόστος 8,7 δισεκατομμυρίων Ευρώ.
Τα τελευταία χρόνια η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει χρηματοδοτήσει πολλά ερευνητικά προγράμματα αλλά και σχέδια καλών πρακτικών, προγράμματα επίδειξης και δράσεις ενημέρωσης. Μεταξύ άλλων, πολλά προγράμματα επικέντρωσαν στην ποιότητα των νερών και στην διερεύνηση των επίδρασης της ξηρασίας όχι μόνο στο πόσιμο νερό αλλά και στα δάση, στη γεωργία, στα δίκτυα μεταφοράς νερού.
Όλο και περισσότερο η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προωθεί μια σειρά πολιτικών επιλογών που στοχεύουν στην αντιμετώπιση του προβλήματος σε ευρωπαϊκό επίπεδο , μέσα από τη βιώσιμη διαχείριση των νερών, την πιο αποτελεσματική ως προς το νερό οικονομία και πρακτικές εξοικονόμησης νερού.


Επίλυση των συγκρούσεων: κοινή διαχείριση των υδατικών πόρων, συμμετοχή των πολιτών στη λήψη αποφάσεων

Η επίλυση των συγκρούσεων για το νερό προϋποθέτει μια νέα προσέγγιση που βασίζεται στις αρχές:
- Έγκαιρη αντιμετώπιση της υποβάθμισης των νερών: τα προβλήματα του νερού είναι περιβαλλοντικά και κοινωνικά /οικονομικά. Εφόσον δεν υπάρχουν αξιόπιστοι μηχανισμοί παρακολούθησης της φυσικοχημικής και οικολογικής κατάστασης των νερών, η υποβάθμιση τους συνειδητοποιείται κατ' αρχή από τις αγροτικές κοινωνίες και τους κατοίκους υποβαθμισμένων ή περιθωριοποιημένων περιοχών. Τα πρώτα σημάδια (μείωση και θανάτωση ψαριών ή/και πουλιών, υποβάθμιση αισθητικής και οικολογικής αξίας των νερών, μείωση της ποσότητάς τους, σημαντική πτώση του υδροφόρου ορίζοντα, παρουσία αποβλήτων στα νερά, δημιουργία οσμών, παρουσία ασθενειών στα ζώα ή στον άνθρωπο που μπορεί να συνδέονται με την ποιότητα του νερού κα), συνήθως, αγνοούνται, ενώ αντίθετα θα έπρεπε να κινητοποιούν τόσο τις τοπικές κοινωνίες όσο και τις αρχές. Η πρόληψη της υποβάθμισης των νερών σε αρχικό στάδιο μπορεί να αποτρέψει αργότερα συγκρούσεις για το νερό. Η πρόληψη είναι πολύ πιο αποτελεσματική από την εκ των υστέρων προσπάθεια αποκατάστασης της ζημιάς, επανόδου της στάθμης των υπόγειων νερών, καθαρισμού των υπόγειων νερών, που έχουν ρυπανθεί από νιτρικά ή χημικά.
- Εξισορρόπηση των συμφερόντων όσων διεκδικούν χρήση των νερών: Η εξισορρόπηση των συμφερόντων όσων διεκδικούν χρήση των νερών δεν είναι πάντα μια εύκολη υπόθεση και απαιτεί συνειδητοποίηση του προβλήματος, καθώς και διάθεση για ανάληψη από τον κάθε πιθανό χρήστη του μεριδίου ευθύνης που του αναλογεί. Για παράδειγμα, μια πόλη που επιδιώκει να δεσμεύσει τα νερά μιας αγροτικής περιοχής, πρέπει να δεσμευτεί ότι θα βελτιστοποιήσει πρώτα την κατανάλωση νερού, εφαρμόζοντας εκτεταμένα προγράμματα εξοικονόμησης νερού. Ίσως, έτσι αποδειχτεί ότι δεν απαιτείται εισροή μεγαλύτερων ποσοτήτων νερού, αλλά καλύτερη διαχείριση του νερού μέσα στην πόλη. Αλλά, υπάρχουν και παραδείγματα πόλεων που προορίζουν για αγροτικές ή βιομηχανικές δραστηριότητες ανακυκλωμένο, καλής ποιότητας, νερό, που προκύπτει από αποτελεσματικά συστήματα επεξεργασίας των λυμάτων. Αντίστοιχες πρακτικές εφαρμόζονται και μεταξύ τουριστικών και αγροτικών δραστηριοτήτων. Και σε αυτή την περίπτωση, η πρόβλεψη και ο έγκαιρος σχεδιασμός αποτρέπει σε επόμενη φάση τις συγκρούσεις.
- Συμμετοχή πολιτών στη λήψη αποφάσεων, τήρηση συμφωνιών στο μοίρασμα του νερού, διαχείριση νερού σε επίπεδο λεκάνης απορροής και όχι αποσπασματικά και άναρχα. Οι φορείς διαχείρισης του νερού λειτουργούν, κυρίως, στη βάση της κάλυψης των αυξανόμενων αναγκών που προκύπτουν και όχι της βελτίωσης της αποτελεσματικότητας της χρήσης του νερού. Δίνουν μεγάλη έμφαση στα τεχνικά έργα αντί στην ενημέρωση κι ευαισθητοποίηση των πολιτών. Παραγνωρίζουν τη σημασία ολοκληρωμένων παρεμβάσεων και υπερτονίζουν την ανάγκη μεγάλων επενδύσεων, όπως εκτροπές ποταμών, μεγάλα φράγματα κλπ. Συνήθως, σχεδιάζονται έργα, αγνοώντας τις τοπικές ιδιομορφίες και τη σημαντική τοπική εμπειρία στη διαχείριση του νερού (π.χ. συλλογή νερού της βροχής, δημιουργία διπλών δικτύων παροχής νερού, κατασκευή μικρών φραγμάτων ανάσχεσης της ροής χειμάρρων, ώστε να εμπλουτίζεται ο υδροφόρος ορίζοντας, διατήρηση υγροτόπων ως φίλτρων για την προστασία των υπόγειων νερών). Σε ελάχιστες περιπτώσεις, επιδιώκουν μέσα από συμμετοχικές διαδικασίες τη διαμόρφωση κάποιων κανόνων και συμφωνιών χρήσης των υδάτων, έτσι ώστε να διαμορφώνονται τα σχέδια με τη συμμετοχή των ίδιων των χρηστών.

Ο στόχος της διαχείρισης και κατανομής των υδάτων με καλύτερο τρόπο ανάμεσα στους διάφορους χρήστες, ώστε να αποτρέπονται οι συγκρούσεις, αλλά και η υποβάθμιση των υδατικών πόρων, προϋποθέτει κατ' αρχή – όπως εξάλλου προβλέπει πλέον και η ευρωπαϊκή νομοθεσία – διαχείριση του νερού στο επίπεδο μιας λεκάνης απορροής (δηλαδή όλης της ενότητας στην οποία οδηγούνται και καταλήγουν τα νερά) όσο και θεσμούς διαβούλευσης και διαλόγου μεταξύ των πολιτών, των φορέων και των διαφόρων χρηστών. Στόχος είναι τελικά να συμφωνηθούν τα διάφορα "δικαιώματα" και ο τρόπος κατανομής τους μεταξύ των διαφόρων αναγκών: περιβάλλον/ φύση, γεωργία, βιομηχανία, τουρισμός, πόλεις.

Τοπικά κοινοβούλια νερού

Σε επίπεδο διαβούλευσης και συμμετοχής των πολιτών στη λήψη αποφάσεων για τη διαχείριση του νερού και επίλυσης των συγκρούσεων για το νερό υπάρχουν ενδιαφέρουσες προτάσεις σε τοπικό και υπερτοπικό επίπεδο. Ιδιαίτερα σημαντική είναι αυτή των "τοπικών κοινοβουλίων νερού" στη Γαλλία.
Από το 1964, η υδατική πολιτική της Γαλλίας στηρίζεται αφενός στη δημιουργία έξι κύριων υδρολογικών περιοχών με τη δημιουργία σε κάθε μία από αυτές, μιας "επιτροπής υδρολογικής λεκάνης" (comite de basin), αυθεντικά τοπικά κοινοβούλια σε επίπεδο λεκάνης απορροής. Η κατανομή των θέσεων στα "κοινοβούλια νερού" αποφασίζεται με υπουργική απόφαση και είναι:
- 40-45% εκπρόσωποι των χρηστών, ειδικευμένων τοπικών αξιωματούχων και επιστημόνων, καθώς και κοινωνικών και επαγγελματικών ομάδων,
- 36-38% εκπρόσωποι των τοπικών και περιφερειακών αρχών (περιφέρειες, δήμοι, κοινότητες),
- 19-23% εκπρόσωποι του κράτους (υπουργείων κλπ).
Ο θεσμός αυτός περιορίζει την επίδραση της κεντρικής διοίκησης και εκφράζει με πιο άμεσο τρόπο την ανάγκη εξισορρόπησης των διαφόρων συμφερόντων και πρόληψης/ επίλυσης των συγκρούσεων για το νερό με την ενεργή συμμετοχή των διαφόρων κοινωνικών εταίρων. Ενθαρρύνεται με αυτό τον τρόπο η προσπάθεια διαμόρφωσης συμφωνιών μεταξύ χρηστών και εκλεγμένων εκπροσώπων. Μεταξύ άλλων, "το κοινοβούλιο του νερού" διαμορφώνει πολιτικές για την τιμολόγηση του νερού, παρακολουθεί τα διάφορα έργα σε επίπεδο υδρολογικής λεκάνης και προωθεί μελέτης για την παρακολούθηση θεμάτων νερού.

Η Ευρωπαϊκή Οδηγία - Πλαίσιο για το Νερό προωθεί μια αναλογική συμμετοχική διαδικασία. Με την εφαρμογή της ευρωπαϊκής Οδηγίας κάθε κράτος μέλος θα μπορεί να διαμορφώνει την πολιτική του για τους συμμετοχικούς θεσμούς, που θα λειτουργήσουν σε επίπεδο υδρολογικής λεκάνης, αλλά και σε εθνικό επίπεδο.