Δυο μαθήματα από την Ιαπωνία

(το άρθρο μου αυτό δημοσιεύθηκε στο ΕΠΩΝΥΜΩΣ, ΠΟΝΤΙΚΙ στις 12/3/2011)

Η ζωή μας δεν μπορεί να είναι ίδια μετά την 26η Δεκεμβρίου 2004 (καταστροφή από το τσουνάμι στον Ινδικό) και την 11η και 12η Μαρτίου 2011 (καταστροφή από το τσουνάμι στον Ειρηνικό – Ιαπωνία). Οι ημερομηνίες αυτές θα πρέπει να μείνουν στην ιστορία όχι μόνο ως ημέρες συνδεδεμένες με πρωτοφανή καταστροφή αλλά και ως ημέρες – σύμβολο για τον επαναπροσδιορισμό των αξιών μας, την επανα-ιεράρχηση προτεραιοτήτων των κοινωνιών και τη διαμόρφωση μιας νέας σχέσης με τη φύση και τον πλανήτη.

Η βιβλική καταστροφή στην Ιαπωνία πρέπει να μας διδάξει ότι είναι αυταπάτη να πιστεύουμε ότι η ανθρωπότητα έχει ή μπορεί να αποκτήσει τα εργαλεία κυριαρχίας πάνω στη φύση και τον πλανήτη. Όταν η Ιαπωνία, μια από τις πιο αναπτυγμένες τεχνολογικά και οικονομικά κοινωνίες, βιώνει αυτού του μεγέθους την καταστροφή, χρειάζεται να προσγειωθούμε ως προς τις δυνατότητες και τα όρια της τεχνολογίας. Αλλά και να βγάλουμε τα σωστά συμπεράσματα, ώστε οι επιλογές μας σε επίπεδο κοινωνικής οργάνωσης, τεχνολογικής εξέλιξης, οικονομικών προτεραιοτήτων και περιβαλλοντικής διαχείρισης να συμβάλλουν σε όσο το δυνατόν πιο αρμονική σχέση με τη φύση, στον περιορισμό των κινδύνων και στην ελαχιστοποίηση των επιπτώσεων των φυσικών καταστροφών. Κάτι τέτοιο είναι ιδιαίτερα σημαντικό σήμερα, που οι τεχνολογικοί κίνδυνοι (πυρηνική ενέργεια, πετροχημική βιομηχανία, γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί κ.α.) αλλά και η ανατροπή του παγκόσμιου κλίματος έρχονται να προστεθούν σε φυσικούς κινδύνους όπως είναι ένας σεισμός ή η έκρηξη ενός ηφαιστείου.

Η θλίψη και η συμπόνια μας για τα χιλιάδες θύματα στον Ινδικό (2004) και στον Ειρηνικό (2011) θα πρέπει να συνοδεύονται και από ένα βαθύτερο στοχασμό για τις παρεμβάσεις ή τις παραλείψεις στην παράκτια περιοχή που μεγιστοποίησαν την καταστροφή. Τι φταίει και ένα φυσικό φαινόμενο, όπως το παλιρροϊκό κύμα, γνωστό σε όλες τις περιοχές του πλανήτη, οδηγεί ξανά σήμερα σε μια τόσο εκτεταμένη ζημιά; Η έκταση της καταστροφής στον Ινδικό δεν οφειλόταν τόσο στον ίδιο τον τρομακτικό σεισμό αλλά στο γεγονός ότι οικοδομήθηκε από «άγνοια» ή «απερισκεψία» η παράκτια ζώνη σε μια περιοχή του κόσμου όπου οι πολύ ισχυροί σεισμοί και τα παλιρροϊκά κύματα δεν ήταν άγνωστα. Κατ’ αναλογία, η καταστροφή στην Ιαπωνία ίσως οφείλεται στην υπερεκτίμηση της τεχνολογικής δυνατότητας της χώρας (συστήματα έγκαιρης προειδοποίησης, κατασκευή φραγμάτων κ.α.).

Δεν μπορούμε να αποφύγουμε ορισμένες φυσικές καταστροφές (σεισμοί, εκρήξεις ηφαιστείων κ.α.), μπορούμε, όμως, να περιορίσουμε τις επιπτώσεις τους (π.χ. με καλύτερο αντισεισμικό σχεδιασμό και εκπαίδευση του πληθυσμού). Δεν μπορούμε να αποτρέψουμε τα παλιρροϊκά κύματα μετά από ένα μεγάλο σεισμό και την εκτόνωσή τους στον παράκτιο χώρο, αλλά μπορούμε να περιορίσουμε την καταστροφικότητά τους, λαμβάνοντας υπόψη στο σχεδιασμό μας τον κίνδυνο να συμβούν παρόμοια φαινόμενα, αποφεύγοντας την οικοδόμηση πάνω στο κύμα και διατηρώντας σε καλή κατάσταση τα φυσικά συστήματα άμυνας.

Το κύριο μέσο άμυνάς μας απέναντι σε ένα παλιρροϊκό κύμα (τσουνάμι) λόγω σεισμού (Ινδικός, Ειρηνικός) ή βίαιης ανατροπής του παγκόσμιου κλίματος (περίπτωση Μιαν Μαρ), είναι η διατήρηση μιας εκτεταμένης «περιοχής εκτόνωσης» («buffer zone») στην παράκτια ζώνη. Μεταξύ των επιστημόνων είναι γνωστό ότι σε περιοχές με φυσικές ζώνες άμυνας (αμμόλοφοι με παράκτια βλάστηση) η ζημιά θα είναι πολύ μικρότερη. Αυτό επιβεβαιώθηκε και από τις έρευνες που έγιναν μετά το τσουνάμι το 2004.

Η καταστροφή στην Ιαπωνία (και παλιότερα στον Ινδικό) μας διδάσκει ότι πρέπει να επανεξετάσουμε τον τρόπο διαχείρισης και ανάπτυξης της παράκτιας ζώνης σε μια περιοχή σαν την δική μας, όπου δεν απουσιάζουν ούτε οι σεισμοί ούτε τα παλιρροϊκά κύματα. Στη Μεσόγειο έχουν καταμετρηθεί τουλάχιστον 600 μεγάλα παλιρροϊκά κύματα, μερικά από τα οποία προκάλεσαν, επίσης, τρομακτικές καταστροφές. Τουλάχιστον 7 από αυτά συνέβησαν στον ευρύτερο Ελλαδικό χώρο με πιο σημαντικά:

- Αυτό που προκλήθηκε από την έκρηξη στο ηφαίστειο της Σαντορίνης και φαίνεται ότι προκάλεσε την πλήρη καταστροφή του Μινωικού πολιτισμού.

- Αυτό που δημιουργήθηκε μετά από ένα σεισμό 6,8 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ στον Κορινθιακό (373 π.Χ.) και εξαφάνισε την Ελίκη.

Όχι, όμως, μόνο στο μακρινό παρελθόν αλλά και πολύ πρόσφατα έχουμε δημιουργία ισχυρών παλιρροϊκών κυμάτων στην περιοχή μας μετά από σεισμό μεγάλης κλίμακας, όπως:

- Το πολύ ισχυρό παλιρροϊκό κύμα που έπληξε τον Ιούλιο 1956 τα νησιά του Ν. Αιγαίου μετά το σεισμό σε Αμοργό –Σαντορίνη. Την εποχή εκείνη, όμως, οι ακτές των νησιών ήταν σχεδόν άχτιστες και έτσι οι ζημιές ήταν περιορισμένες, αν και το παλιρροϊκό κύμα που σηκώθηκε ήταν ίδιας περίπου έντασης με αυτό του Ινδικού.

- Το παλιρροϊκό κύμα που έπληξε τις πυκνοδομημένες ακτές της Τουρκίας, αμέσως μετά τον σεισμό του Αυγούστου 1999, αυξάνοντας την καταστροφικότητα του ίδιου του σεισμού και τον αριθμό των θυμάτων. Η έντασή του ήταν αρκετά μικρότερη σε σχέση με το πρόσφατο στον Ινδικό.

Η πυκνή δόμηση, σήμερα, της παράκτιας ζώνης σε συνδυασμό με την καταστροφή των φυσικών στοιχείων που θα μπορούσαν να μειώσουν την ένταση του φαινομένου αυξάνουν τους κινδύνους για πολλές παράκτιες περιοχές. Κατά συνέπεια, εκτός από συστήματα έγκαιρης προειδοποίησης και την επίλυση μια σειράς κοινωνικών προβλημάτων (όπως: ποιος και πότε ενημερώνει για τον κίνδυνο τσουνάμι, ποιος κινητοποιεί τους πολίτες, ποιος είναι ο ρόλος των ομάδων πολιτικής προστασίας, πόσο εκπαιδευμένοι μπορεί να είναι οι πολίτες ώστε να μην πανικοβληθούν κα), χρειάζεται να λάβουμε μέτρα που αφορούν στον χωροταξικό σχεδιασμό και στην πολιτική διαχείρισης της παράκτιας ζώνης.