Πόλη και εκπαίδευση

• Πάνω από 3 εκατομμύρια άτομα πεθαίνουν κάθε χρόνο εξαιτίας της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Η ατμόσφαιρα πολλών πόλεων είναι ιδιαίτερα ρυπασμένη και μόνο στη Βρετανία υπολογίζεται ότι πάνω από 23.000 άτομα πεθαίνουν πιο σύντομα κάθε χρόνο εξαιτίας της ατμοσφαιρικής ρύπανσης.
• Οι δρόμοι καταλαμβάνουν το 91% της υποδομής μεταφορών σε γη στη Γερμανία, ενώ ο σιδηρόδρομος το 8%. Ένα ΙΧ καταλαμβάνει στο δρόμο χώρο όσο 16 πεζοί και 4 ποδηλάτες. Στις μεγαλουπόλεις το ένα τέταρτο της επιφάνειάς τους καταλαμβάνεται από δρόμους και χώρους στάθμευσης για το Ι.Χ. Αν όλοι οι κάτοικοι της Αττικής είχαν ΙΧ θα χρειάζονταν περίπου 80.000.000 τετραγωνικών μέτρων (80.000 στρέμματα) για τη στάθμευση τους.

Είναι γεγονός ότι η πόλη συνεισέφερε στην ανάπτυξη του πολιτισμού και την εξέλιξη των κοινωνικών σχέσεων και του δημοκρατικού συστήματος. Τις τελευταίες, όμως, δεκαετίες η συνεχής οικονομική μεγέθυνση και η εκρηκτική συγκέντρωση πληθυσμού στις πόλεις είχε ως παράπλευρη ζημιά τη στέρηση σημαντικών Δημόσιων Αγαθών (καθαρός αέρας, καθαρό νερό, καθαρές θάλασσες, καθαρή γη) από σημαντικά ποσοστά του πληθυσμού. Φαινόμενα κρίσεων που συνδέονταν με ανθρωπογενείς παρεμβάσεις στο περιβάλλον είχαμε και σε προηγούμενες εποχές. Ο τρόπος κατασκευής, για παράδειγμα, των μεσαιωνικών πόλεων –στενοί δρόμοι, αδυναμία διαχείρισης των στερεών και υγρών αποβλήτων - ευνόησε τη ραγδαία διάδοση των επιδημιών. Όμως, μόνο μετά και εξαιτίας της βιομηχανικής επανάστασης και κυρίως μετά την εκρηκτική επέκταση του καταναλωτικού μοντέλου, ο άνθρωπος αποκτάει τη δύναμη και τα εργαλεία για να αλλάξει (αρνητικά) το περιβάλλον του σε δραματική κλίμακα, με ιδιαίτερη έμφαση στον αστικό χώρο.

Σήμερα, τα ¾ των κατοίκων των πόλεων ζουν σε περιοχές με σημαντική ατμοσφαιρική ρύπανση. Για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία γενιές ολόκληρες ζουν και μεγαλώνουν αναπνέοντας συνεχώς ρυπασμένο αέρα. Άνθρωποι που μπορούσαν να βγουν από το σπίτι τους και να βουτήξουν στη θάλασσα, σήμερα πρέπει να διανύσουν χιλιόμετρα με το αυτοκίνητό τους και να πληρώσουν σημαντικό κόστος για να κάνουν μια βουτιά σε σχετικά πιο καθαρές θάλασσες. Εκατομμύρια πολίτες χρειάζεται να πληρώνουν ακριβά σε καθημερινή βάση το εμφιαλωμένο νερό που πίνουν, λόγω της κακής ποιότητας ή της μη επάρκειας πόσιμου νερού. Η αξιόλογη αρχιτεκτονική εμπειρία αξιοποίησης των φυσικών στοιχείων και της ανανεώσιμης ενέργειας για τη ρύθμιση του μικροκλίματος των πόλεων αλλά και των κατοικιών αντικαταστάθηκε από "αποδοτικές" επενδύσεις στο real estate, με αποτέλεσμα σε πολλές περιπτώσεις να χειροτερέψει η ποιότητα ζωής τόσο μέσα στα κτίρια όπου περνάμε πάνω από το 80% του χρόνου μας όσο και έξω από αυτά, στους δρόμους. Μήπως δεν είναι η πόλη ο χώρος όπου ο πολίτης χάνει σταδιακά την ιδιότητα του πολίτη και τείνει όλο και περισσότερο να ταυτιστεί με την έννοια του ανικανοποίητου καταναλωτή, του παθητικού αποδέκτη μηνυμάτων και προϊόντων, εκείνου του τύπου ανθρώπου που αλλόφρων τρέχει στα Μωλ της κατανάλωσης;

Αλλά ας μην είμαστε τόσο απαισιόδοξοι. Εκτός από την γκρίζα όψη, υπάρχει και η άλλη πλευρά, της ελπίδας και της αισιοδοξίας. Η πόλη έχει αρχίσει να γίνεται σε πολλές ευρωπαϊκές, κυρίως, χώρες ξανά εργαστήριο αλλαγών και πρωτοβουλιών για βελτίωση της ποιότητας ζωής, κοινωνικοποίηση, δημιουργία νέων θεσμών συμμετοχής και αλληλεγγύης, για ανάπτυξη μιας νέας κουλτούρας συν-ευθύνης. Ο πολίτης ξαναγίνεται ενεργός. Πόσες φορές, αλήθεια, στα ταξίδια μας δεν ζηλέψαμε πόλεις γιατί εκεί μπορείς να κυκλοφορείς ακόμα και αν είσαι παιδί, ηλικιωμένος ή άτομο με κινητικά προβλήματα, γιατί μπορείς να νοιώθεις γύρω σου την αισθητική και τον πολιτισμό στις καθημερινές εκδοχές του, γιατί μπορείς να κυκλοφορείς χωρίς ΙΧ αλλά με το ποδήλατο, το ΤΡΑΜ ή γενικότερα με καλά συγκοινωνιακά μέσα γρήγορα και άνετα; Δεν είναι λίγες οι πόλεις που γίνονται (ξανά) βιώσιμες, ανθρώπινες, περισσότερο φιλικές στο περιβάλλον, λιγότερο βρώμικες και σπάταλες, πιο πολύχρωμες και πολυπολιτισμικές;

Όμως, οι ελληνικές πόλεις πάσχουν ακόμα. Δεν έχουν μπει σε μια πορεία βιωσιμότητας. Πάσχουν, όμως, κυρίως από την απουσία ενεργών πολιτών που θα διεκδικήσουν ξανά τα δικαιώματά τους στον καθαρό αέρα, στην ανθρώπινη διάσταση, στην υγεία, στο πράσινο, στην ανθρώπινη επαφή, στον καθημερινό πολιτισμό, στον περιορισμό της σπατάλης ενέργειας, πρώτων υλών, νερού. Πώς είναι δυνατό να διαμορφώσουμε ξανά βιώσιμες πόλεις στη χώρα μας αν δεν μάθουμε ξανά μαζί με τα μαθηματικά και την έκθεση, να χαράζουμε νέα μονοπάτια, να αναλαμβάνουμε τις προσωπικές ευθύνες, να βλέπουμε μαζί με το προσωπικό και το συμφέρον του άλλου, της φύσης, των επόμενων γενεών…, να προσμετράμε μαζί με το εισόδημα και άλλες παραμέτρους, όπως είναι το φυσικό κεφάλαιο, η υγεία, η πραγματική ευημερία (και όχι μόνο στους αριθμούς);

Η μη τυπική εκπαίδευση, η περιβαλλοντική εκπαίδευση, ή μάλλον η εκπαίδευση για τη βιώσιμη ανάπτυξη θα βοηθήσει καθοριστικά στο να ξαναγίνουν οι πολίτες κριτικοί, στο να μάθουν να (συν)εργάζονται για το κοινό συμφέρον αλλά και την ταυτόχρονη προσωπική ανάπτυξη, να μάθουν ότι τόσο οι άνθρωποι όσο και οι υπόλοιποι κάτοικοι αυτού του μικρού πλανήτη έχουν δικαίωμα στο μέλλον.

Δεν χρειάζεται να φορτώσουμε στα παιδιά μαζί με τα μαθήματα και ενοχές, "πρέπει" και εντολές. Η περιβαλλοντική εκπαίδευση χρειάζεται να δημιουργήσει ένα διαφορετικό χώρο ελευθερίας, πρωτοβουλίας, ερεθισμάτων, εμπειρίας, γνώσης αλλά και δημιουργίας για τα παιδιά, μαζί – όμως – με τα παιδιά. Θα μπορέσουμε να μιλήσουμε ότι δρομολογήσαμε το τρένο της βιωσιμότητας, μόνο αν αντιμετωπίσουμε τα παιδιά ως εν δυνάμει κριτικούς πολίτες, αν αρχίσουμε μαζί με τα παιδιά να νοιαζόμαστε όχι μόνο για τα πτυχία και τα "εφόδια" που θα αποκτήσουν για τον ανταγωνισμό της ζωής, αλλά και για το αν έχουν χώροι και χρόνο για να παίξουν, αν έχουν καθαρό αέρα μέσα και έξω από το σχολείο για να αναπνεύσουν, αν έχουν δυνατότητα να κυκλοφορήσουν με το ποδήλατο τους, αν μπορούν να τρώνε με ασφαλή για την υγεία τους τρόπο, αν μαθαίνουν να κρίνουν και όχι μόνο να παπαγαλίζουν, αν μαθαίνουν να ερωτεύονται και να αναζητούν την αισθητική και την ποιότητα. Σε τελευταία ανάλυση ο βαθμός ανάπτυξης μιας κοινωνίας κρίνεται πια:
- όχι από το πόσα αυτοκίνητα ανά κεφαλή διαθέτουμε, αλλά από την προσπάθεια απεξάρτησής από το πετρέλαιο και το πέρασμα μας σε μια εποχή που η ενέργεια θα παράγεται στις σκεπές των σπιτιών (από φωτοβολταϊκά), θα εξοικονομείται στο σπίτι, θα παράγεται στα χωράφια (βιοκαύσιμα) ή στους λόφους (ανεμογεννήτριες)
- όχι από την αφθονία των καταναλωτικών αγαθών, το shopping therapy και τη δύναμη της πιστωτικής μας κάρτας, αλλά από τη συνειδητή επιλογή να μειώσουμε τα σκουπίδια που πετάμε, την ενέργεια που σπαταλάμε, το πόσιμο νερό που αδειάζουμε στην τουαλέτα αλλά και από τη δημιουργικότητα και την αίσθηση ικανοποίησης που νοιώθουμε,
- όχι από το πόσα κινητά τηλέφωνα ή ηλεκτρονικά παιχνίδια και συσκευές διαθέτουμε, αλλά πόσο έτοιμοι είμαστε να ανταποκριθούμε στις ευθύνες μας να παραδώσουμε στις επόμενες γενιές ένα πλανήτη όπου θα μπορούν τα παιδιά μας να έχουν τα ίδια δικαιώματα με αυτά που έχουμε εμείς σήμερα.
Είναι η εκπαίδευση, κι όχι απλώς τα σχολικά προγράμματα, - η εκπαίδευση για τη βιωσιμότητα- το εργαλείο αλλά και η απελευθερωτική διαδικασία για να συνδέσουμε το παρόν (λίγο γκρίζο, μίζερο κι απαισιόδοξο) με το άλλο κομμάτι του παρόντος (το πολύχρωμο, πολυπολιτισμικό, οικολογικότερο), η ώθηση για να δημιουργήσουμε τη γέφυρα προς ένα βιώσιμο μέλλον.
Δεν υποσχόμαστε τα πάντα, απλώς δεσμευόμαστε να συνεργαστούμε μαζί με τους εκπαιδευτικούς, τους μαθητές, τους ενεργούς πολίτες για να κάνουμε πράξη αυτό που οι περισσότεροι υποψιαζόμαστε αλλά λίγοι ακόμα τολμάμε: ότι όλοι και όλες μας πρέπει να περάσουμε από τη διαδικασία της εκπαίδευσης για τη βιωσιμότητα, ώστε να μετατρέψουμε τα λόγια σε πράξη. Για να ζήσουμε εμείς καλά και τα παιδιά μας καλύτερα σε βιώσιμες πόλεις που θα (ξανα)αγαπήσουμε, αντί να ονειρευόμαστε τη φυγή, την απόδρασή μας (κάποια μέρα που θα πάρουμε τη σύνταξή μας) από αυτές.