Κυριακή 19 Οκτωβρίου 2008

περιβαλλον, ενεργοι πολίτες, διάλογος πολιτισμών

ΕΝΕΡΓΟΙ ΠΟΛΙΤΕΣ, ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΟΛΙΤΩΝ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ

του Νίκου Χρυσόγελου

Α. Η Απώλεια Αγαθών Διαθέσιμων για Όλους

Η επιστημονική και τεχνολογική εξέλιξη αφενός και η τεράστια αύξηση της παραγωγής και της κατανάλωσης βελτίωσαν τη ζωή των ανθρώπων σε ορισμένους τομείς, έκαναν εφικτή τη δημιουργία ενός κράτους πρόνοιας αλλά από την άλλη συνέβαλαν στην επιδείνωση των περιβαλλοντικών συνθηκών μέσα στις οποίες εξελίσσονται οι κοινωνίες. Δεν είναι τυχαίο ότι σήμερα αγαθά όπως ο καθαρός αέρας, το καθαρό νερό και το καθαρό έδαφος που ήταν σε γενικές γραμμές διαθέσιμα για όλους ακόμα και αν οι γενικότερες οικονομικές / παραγωγικές σχέσεις (δούλοι – ελεύθεροι, φεουδάρχες – χωρικοί ακτήμονες κα) περιόριζαν τις άλλες ελευθερίες και δικαιώματα για τους πολίτες, σήμερα αποτελούν αίτημα προς διεκδίκηση.

Φαινόμενα κρίσεων που συνδέονταν με ανθρωπογενείς παρεμβάσεις στο περιβάλλον είχαμε και σε προηγούμενες εποχές,. Ο τρόπος κατασκευής, για παράδειγμα, των μεσαιωνικών πόλεων –στενοί δρόμοι, αδυναμία διαχείρισης των στερεών και υγρών αποβλήτων ευνόησε την ραγδαία διάδοση των επιδημιών, ενώ η αποδάσωση περιοχών για διάφορους λόγους στην αρχαιότητα π.χ. κατασκευή πολεμικών σκαφών επηρέασε το μικροκλίμα κλπ.. Όμως μόνο μετά και εξαιτίας της βιομηχανικής επανάστασης και κυρίως μετά την εκρηκτική επέκταση του καταναλωτικού μοντέλου ο άνθρωπος αποκτάει τη δύναμη και τα εργαλεία για να αλλάξει (αρνητικά) το περιβάλλον του σε δραματική κλίμακα.

Από τις αρχές του 20 αιώνα, αλλά ιδιαίτερα από τη δεκαετία του 70 συντελούνται ραγδαίες αλλαγές στην οικονομία και την παραγωγή, που έχουν καταλυτική επίδραση πάνω στο φυσικό περιβάλλον, τα διάφορα είδη, τους φυσικούς πόρους. Απώλεια ειδών της χλωρίδας και πανίδας με ραγδαίο ρυθμό, εξαφάνιση οικοτόπων και αλλαγή της γεωμορφολογίας ευαίσθητων περιοχών (ακτές, υγρότοποι, αγροτικό τοπίο κα), αποξήρανση υγροτόπων, εξαφάνιση παρθένων δασών, ρύπανση και υφαλμύρωης νερών, αλλαγή μικροκλίματος αλλά και παγκόσμιου κλίματος, ρύπανση της τροφικής αλυσίδας αλλά και του περιβάλλοντος γενικότερα με παραμένοντα χημικά (π.χ. βαρέα μέταλλα, οργανοχλωριωμένες ενώσεις), ραδιενεργά στοιχεία (π.χ. ραδιενεργό πλουτώνιο), καταστροφή της προστατευτικής ασπίδας του στρατοσφαιρικού όζοντος, επιβάρυνση της ατμόσφαιρας των πόλεων με χημικούς ρύπους, προσθήκη στο περιβάλλον τεράστιων ποσοτήτων πλαστικών ενώσεων που δεν αποικοδομούνται εύκολα.

Η περιβαλλοντική κρίση συνδέεται με τη ραγδαία αύξηση της παραγωγής και κατανάλωσης. Μέσα στα 200 τελευταία χρόνια έχουμε καταφέρει να καταναλώνουμε σε μια μέρα όσα καταναλώναμε κάποτε μέσα σε έναν ολόκληρο χρόνο. Η παγκόσμια παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών αυξήθηκε από 5 τρισεκατομμύρια δολάρια το 1950, σε 10 τρισεκατομμύρια το 1970 και σε περισσότερα από 29 τρισεκατομμύρια το 1997. Μέσα σε 7 χρόνια (1990-1997) είχαμε μια αύξηση αυτών των μεγεθών κατά 5 τρισεκατομμύρια δολάρια, όση αύξηση είχαμε προηγουμένως σε διάστημα δεκάδων χιλιάδων χρόνων, δηλαδή από την αρχή του ανθρώπινου πολιτισμού μέχρι το 1950.

Η συνεχής ανάπτυξη βασίζεται σε σημαντικό βαθμό μέχρι σήμερα στην αυξανόμενη κατανάλωση πρώτων υλών και ενέργειας. Για παράδειγμα, η παγκόσμια κατανάλωση χαρτιού στις αρχές του αιώνα ήταν 5.000.000 τόνοι σε ετήσια βάση. Το 1999 η παγκόσμια κατανάλωση χαρτιού ξεπέρασε τους 250.000.000 τόνους, επεκτάθηκε δηλαδή κατά 50 φορές μέσα σε 100 χρόνια. Οι ρυθμοί ανάπτυξης δεν είναι οι ίδιοι σε ολόκληρο τον πλανήτη. Μιλάμε για αναπτυγμένες κι αναπτυσσόμενες χώρες αλλά αυτή τη διαφορά στην κατανάλωση μπορούμε να τη διαπιστώσουμε με πιο απλό τρόπο. Για παράδειγμα, ένας Ινδός καταναλώνει μέσα σε ένα χρόνο τόσο χαρτί όσο καταναλώνει ένας Αμερικανός μέσα σε μία μέρα. Η αναλογία ατόμων ανά αυτοκίνητο ήταν 1,7 άτομα ανά όχημα στις ΗΠΑ, 2,7 α/ο στην Ευρώπη και 678 α/ο στην Κίνα. Το 1970 αντιστοιχούσαν ακόμη στην Κίνα 27.707 άτομα ανά όχημα, το 1985 η αναλογία έφτασε τα 2.022 άτομα ανά όχημα και το 1990 τα 679 άτομα ανά όχημα. Παρόλα αυτά σε όλη την Κίνα με πληθυσμό 100 φορές περισσότερο από την Ελλάδα, υπήρχαν το 1990 κάπου 1.660.000 οχήματα, δηλαδή λιγότερα απ’ όσα υπήρχαν συνολικά στη χώρα μας.

Αλλά και στην Ελλάδα οι παγκόσμιες τάσεις εμφανίζονται με κάποια χρονική υστέρηση και στην Ελλάδα. Από το 1970 ως το 1989 η κατανάλωση ενέργειας στην Ελλάδα αυξήθηκε κατά 145% και η κατανάλωση ενέργειας ανά μονάδα ακαθάριστου εθνικού προϊόντος αυξήθηκε κατά 33%, δηλ για την παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών αξίας μιας μονάδας, χρειάζονταν 33% περισσότερη ενέργεια το 1989 σε σχέση με το 1970. Οι εκπομπές CO2 από 22 εκατομμύρια τόνους το 1970 πήδηξαν σε 82 εκατομμύρια το 1990 και σε πάνω από 120 εκατ. τόνους το 2000.

Ο κόσμος μας παράγει και καταναλώνει περισσότερα υλικά προϊόντα από ποτέ. Ένας βιομηχανικός εργάτης παράγει σήμερα σε μια βδομάδα όσα παράγονταν από έναν συνάδελφό του το 18ο αιώνα μέσα σε τέσσερα χρόνια. Εξίσου ραγδαία είναι και η αύξηση της κατανάλωσης.

Το χάσμα Βορρά-Νότου στην κατανάλωση:
• Το ένα τέταρτο του παγκόσμιου πληθυσμού - 1.7 δισεκατομμύριο πολίτες στην Ευρώπη, τη Β. Αμερική, την Ιαπωνία αλλά και σε άλλες περιοχές του κόσμου– συμμετέχουν σήμερα σε ένα υψηλό, και όλο και περισσότερο κοινό, επίπεδο κατανάλωσης, έχοντας παρόμοιες διατροφικές συμπεριφορές και όμοιους τρόπους ζωής, πρόσβαση σε παρόμοια συστήματα μεταφοράς.
• Το 12% του παγκόσμιου πληθυσμού που ζει στη Δ. Ευρώπη και τη Β. Αμερική ευθύνεται για το 60% της ιδιωτικής κατανάλωσης, ενώ το ένα τρίτο του παγκόσμιου πληθυσμού που ζει στη Ν. Ασία και την υπο-Σαχάρια Αφρική ευθύνεται για το 3,2% της κατανάλωσης. Στις βιομηχανικές χώρες οι δημόσιες προμήθειες αντιστοιχούν στο 20-35% του Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος.
• Οι δαπάνες ιδιωτικής κατανάλωσης (δαπάνες νοικοκυριών για αγαθά και υπηρεσίες) ξεπέρασαν τα $20 τρισεκατομμύρια το 2000, δαπάνη τετραπλάσια σε σχέση με το 1960. Σήμερα, μέσα σε μία μέρα καταναλώνουμε τόσους φυσικούς πόρους, όσους κατανάλωνε ένας πολίτης ολόκληρο το χρόνο, διακόσια χρόνια πριν.
• Ο παγκόσμιος πλούτος έχει φτάσει σε πρωτόγνωρα επίπεδα αλλά 2,8 δισεκατομμύρια πολίτες προσπαθούν να επιβιώσουν με λιγότερα από 2 δολάρια τη μέρα.
• Η παγκόσμια παραγωγή και κατανάλωση τροφίμων αυξάνεται, όπως, επίσης, και οι ασθένειες από την κακή διατροφή, ενώ από την άλλη πάνω από 800.000 άνθρωποι υποφέρουν μακροχρόνια από υποσιτισμό.

Τα κρυφά απόβλητα, παραπροϊόν της κατανάλωσης:
• Για κάθε 500 κιλά αποβλήτων που παράγουμε, καταναλώνονται σήμερα 50.000 κιλά πόρων. Tόσοι αντιστοιχούν σε κάθε ευρωπαίο σήμερα με βάση την τρέχουσα παραγωγή αποβλήτων. Από αυτή την ποσότητα ένα πολύ μικρό ποσοστό φθάνει στα χέρια μας με τη μορφή προϊόντων. Τα κρυμμένα σκουπίδια, που δημιουργούνται κατά την παραγωγή των προϊόντων αυξάνουν εντυπωσιακά το πραγματικό τους βάρος. Έτσι αν στο βάρος κάποιων προϊόντων καθημερινής χρήσης προσθέσουμε το βάρος των κρυμμένων αποβλήτων θα δούμε ότι:
- ένας υπολογιστής ζυγίζει περίπου 1500 κιλά
- μια οδοντόβουρτσα ζυγίζει περίπου 1,5 κιλό
- μια καφετιέρα ζυγίζει περίπου 298 κιλά
- ένα κινητό τηλέφωνο ζυγίζει περίπου 75 κιλά
- ένα ρολόι ζυγίζει περίπου 20 κιλά
- ένα ασημένιο δαχτυλίδι ζυγίζει περίπου 50 κιλά
- ένα χρυσό δαχτυλίδι ζυγίζει περίπου 2000 κιλά

Δυο όψεις του ίδιου νομίσματος: Υπερβολική σπατάλη νερού, πλήρης έλλειψη νερού
• Τώρα, πάνω από το 90% του νερού καταναλώνεται για την ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών, αφήνοντας ελάχιστα αποθέματα για τις ανάγκες των οικοσυστημάτων. Ενώ η κατανάλωση νερού κατά κεφαλή αυξάνει συνεχώς σε πολλές χώρες, 1,7 εκατομμύρια παιδιά κάτω των 5 χρόνων πεθαίνουν ακόμα (1999) εξαιτίας ρυπασμένου ή μολυσμένου νερού, φτωχών συνθηκών υγιεινής και ανεπαρκών συστημάτων αποχέτευσης.
• Περίπου 1,2 δισεκατομμύρια πολίτες δεν έχουν πρόσβαση σε ασφαλές πόσιμο νερό και συστήματα αποχέτευσης, ενώ μέχρι το 2025, αν δεν αλλάξει η κατάσταση, το 50% του ανθρώπινου πληθυσμού, περίπου 3,5 δισεκατομμύρια άνθρωποι θα βρίσκονται αντιμέτωποι με προβλήματα έλλειψης νερού.
Εξάντληση φυσικών πόρων:
• Παγκοσμίως, έχει χαθεί το 50% των υγροτόπων, ενώ το 20% των περίπου 10.000 γνωστών ειδών φυτών και ζώων απειλείται, κινδυνεύει με εξαφάνιση ή έχει ήδη εξαφανιστεί. Αν και η ποσότητα αλιευμάτων που καταναλώνεται έχει αυξηθεί τις τελευταίες δεκαετίες κατά 20%, είναι φανερό ότι τα αλιεύματα και ο θαλάσσιος πλούτος μειώνονται ραγδαία. Πάνω από το 47% των ιχθυαποθεμάτων υπόκεινται σε εντατική εκμετάλλευση και το 28% έχουν εξαντληθεί ή υπεραλιευθεί. Υπολογίζεται ότι συρόμενα αλιευτικά εργαλεία βυθού προκαλούν κάθε χρόνο καταστροφή σε εκτάσεις 20 εκατομμυρίων τετραγωνικών χιλιομέτρων ή 2,5 φορές την έκταση της Βραζιλίας.
• Κάθε χρόνο χάνεται το 2,4% των παγκόσμιων δασών (περίπου 90.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα), αν και στην Αφρική το ποσοστό που χάνεται είναι 7%. Μόνο στο 2% των δασών ακολουθούνται πρακτικές βιώσιμης διαχείρισής τους, ώστε να προστατεύεται η άγρια ζωή, η βιοποικιλότητα και να διατηρούνται τα δάση μακροχρόνια. Το ένα τρίτο περίπου των υδατικών λεκανών έχει χάσει τα ¾ της δασοκάλυψης που είχε κάποτε, με επιπτώσεις στον εμπλουτισμό των υπόγειων νερών.

Ατμοσφαιρική ρύπανση, αλλαγή του κλίματος:
• Η παγκόσμια κατανάλωση όλων των μορφών ενέργειας αυξάνει, με τη μεγαλύτερη αύξηση να παρατηρείται στα ορυκτά καύσιμα. Σχετικά μεγάλη αύξηση εμφανίζεται και στις σύγχρονες ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (συμμετοχή 4,5% στην παραγωγή ενέργειας, από το οποίο 0,02 % οφείλεται στην αξιοποίηση της αιολικής και της ηλιακής ενέργειας).
• Οι επιπτώσεις από την ανατροπή του κλίματος είναι όλο και πιο έντονες: άνοδος της μέσης θερμοκρασίας κατά 0,6-1,0 C σε σχέση με το 1900, μείωση του πάχους των πάγων της Αρκτικής κατά 40% τα τελευταία 40 χρόνια και λιώσιμο των πιο σημαντικών παγετώνων, άνοδος της στάθμης της θάλασσας κατά ένα εκατοστό τη δεκαετία, αύξηση του κόστους καταστροφών από πλημμύρες και καταιγίδες σε πάνω από 30 δισεκατομμύρια δολάρια το χρόνο (αρχές '90) σε σχέση με τα 2 δισεκατομμύρια στις του ‘80. Οι εκπομπές «αερίων του θερμοκηπίου» που προκαλούν την αλλαγή του παγκόσμιου κλίματος συνεχίζουν να αυξάνονται, παρά τις εκκλήσεις για λήψη μέτρων. Στη ραγδαία αύξηση συμμετέχουν, κυρίως, η Β. Αμερική (16% αύξηση) και η Ασία, ενώ παρατηρείται σχετική σταθεροποίηση των εκπομπών στην Ευρώπη. Οι πολίτες στις βιομηχανικές χώρες συνεχίζουν κατά μέσο όρο να καταναλώνουν 10 φορές περισσότερη ενέργεια από ορυκτά καύσιμα (πετρέλαιο, λιγνίτη, κάρβουνα) σε σχέση με τους πολίτες των αναπτυσσόμενων χωρών, με αποτέλεσμα ένας μέσος πολίτης στη Β. Αμερική να ευθύνεται για την εκπομπή 5,5 τόνων «αερίων του θερμοκηπίου» το χρόνο, ένας πολίτης στην Ευρωπαϊκή Ένωση για 2,4 τόνους το χρόνο, στην Α. Ευρώπη για 2,1 τόνους, στη Λατινική Αμερική για 0,8 τόνους και στην Αφρική για 0,3 τόνους.
• Μια κιλοβατώρα που προέρχεται από φωτοβολταϊκά μπορεί να περιορίσει τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου κατά 1,12 κιλά. Η Ελλάδα θα μπορούσε να καλύψει το 1/3 των ενεργειακών της αναγκών από τον ήλιο, αν στις σκεπές των σπιτιών έμπαιναν φωτοβολταϊκά.

• Πάνω από 3 εκατομμύρια άτομα πεθαίνουν κάθε χρόνο εξαιτίας της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Η ατμόσφαιρα πολλών πόλεων είναι ιδιαίτερα ρυπασμένη και μόνο στη Βρετανία υπολογίζεται ότι πάνω από 23.000 άτομα πεθαίνουν πιο σύντομα κάθε χρόνο εξαιτίας της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Πάνω από 2,5 εκατομμύρια γυναίκες και παιδιά, κυρίως στον αναπτυσσόμενο κόσμο, πεθαίνουν κάθε χρόνο από αναπνευστικά προβλήματα που προκαλούνται από τη ρύπανση του αέρα των εσωτερικών χώρων εξαιτίας της χρήσης παραδοσιακού τύπου εστίας μαγειρέματος που παράγουν αποπνικτικό καπνό. Οι 6 στις 10 πιο ρυπασμένες πόλεις στην ΕΕ είναι ελληνικές.

Αδιέξοδο μοντέλο μετακινήσεων, μεταφορών:
• Στην Αθήνα, το οικονομικό κόστος μόνο για τη μετακίνηση των πολιτών είναι: με ΙΧ, 400- 1000 Ευρώ το χρόνο ανάλογα με το όχημα, με Μαζικά Μέσα Μεταφοράς, στην περίπτωση χρήσης κάρτα απεριόριστων διαδρομών για όλα τα μέσα, 420 Ευρώ το χρόνο, ενώ με ποδήλατο η απόσβεση του κόστους αγοράς γίνεται σε ένα εξάμηνο. Αν όμως συνυπολογίσουμε το κόστος αγοράς, συντήρησης, επιδιόρθωσης, ασφάλισης κλπ του ΙΧ η μετακίνηση με το μέσο αυτό μας κοστίζει τουλάχιστον 3.000 ΕΥΡΩ το χρόνο.
• Οι δρόμοι καταλαμβάνουν το 91% της υποδομής μεταφορών σε γη στη Γερμανία, ενώ ο σιδηρόδρομος το 8%. Ένα ΙΧ καταλαμβάνει στο δρόμο χώρο όσο 16 πεζοί και 4 ποδηλάτες. Στις μεγαλουπόλεις το ένα τέταρτο της επιφάνειάς τους καταλαμβάνεται από δρόμους και χώρους στάθμευσης για το Ι.Χ. Αν όλοι οι κάτοικοι της Αττικής είχαν ΙΧ θα χρειάζονταν περίπου 80.000.000 τετραγωνικών μέτρων (80.000 στρέμματα) για τη στάθμευση τους.
Για τη μετακίνηση 15.000 επιβατών ανά ώρα απαιτούνται:
- στην περίπτωση ΙΧ με ένα άτομο, δρόμοι με 17 λωρίδες πλάτους 3,5 μέτρων και περίπου 300 στρέμματα γης για την στάθμευσή τους,
- στην περίπτωση υπόγειου ΜΕΤΡΟ, 2 γραμμές των 7,5 μέτρων και περίπου 2-4 στρέμματα για δημιουργία σταθμών,
- στην περίπτωση ΤΡΑΜ και σιδηρόδρομου, 2 γραμμές των 7-8 μέτρων.
• Αν στο σημερινό κόστος των καυσίμων συνυπολογίζαμε και τα κόστη που προκαλεί στο περιβάλλον (εξωτερικά κόστη) η χρήση ΙΧ αυτοκινήτων που χρησιμοποιούν ως καύσιμο βενζίνη και άλλα προϊόντα του πετρελαίου, η τιμή των καυσίμων θα έπρεπε να είναι 1-2 Ευρώ ακριβότερη ανά λίτρο.
• Ένας πολίτης που μετακινείται με τα συνηθισμένα ΙΧ καταναλώνει 4πλάσια ποσότητα ενέργειας σε σχέση μ’ αυτή που του αντιστοιχεί αν μετακινείται με Μαζικά Μέσα Μεταφοράς. Το 40% της παγκόσμιας κατανάλωσης ενέργειας οφείλεται στις μεταφορές. Τα τελευταία 15 χρόνια η κατανάλωση ενέργειας στις μετακινήσεις μέσα στις πόλεις τετραπλασιάστηκε. Τα ΙΧ συμμετέχουν στη συνολική κατανάλωση ενέργειας από τις μεταφορές με 61%, τα λεωφορεία με 1%, το ΜΕΤΡΟ με 1% και άλλες χρήσεις /δημόσια οχήματα με 37%.
• Αν ένας πολίτης μετακινείται με συμβατικά ΙΧ προκαλεί τοξική ρύπανση που είναι σχεδόν 19 φορές περισσότερη σε σχέση με αυτήν που προκαλεί ένας πολίτης που χρησιμοποιεί Μαζικά Μέσα Μεταφοράς και ιδιαίτερα ΤΡΑΜ και σιδηρόδρομο για τη μετακίνησή του (1,9 ισοδύναμο τοξικότητας ρύπανσης CO σε κιλά ανά επιβάτη ανά χιλιόμετρο για μετακινούμενο ανά ΙΧ, σε σχέση με 0,1 kg/pkm σε ισοδ. CO που προκαλεί ο επιβάτης που μετακινείται με ΜΜΜ, ιδιαίτερα τρένο και ΤΡΑΜ). Παρόλο ότι η μετακίνηση με ποδήλατο έχει μηδενική ρύπανση, λίγες περιοχές έχουν αναπτύξει δίκτυα ποδηλατοδρόμων ώστε να μετακινούνται με ασφάλεια οι ποδηλάτες.

(β) Η εμφάνιση των συνεπειών της απεριόριστης ανάπτυξης και η ενεργοποίηση των πολιτών για τη διατήρηση και προστασία του περιβάλλοντος

Η συνεχής οικονομική μεγέθυνση είχε ως παράπλευρη ζημιά την στέρηση σημαντικών Δημόσιων Αγαθών (καθαρός αέρας, καθαρό νερό, καθαρές θάλασσες, καθαρή γη) από σημαντικά ποσοστά του πληθυσμού. Για παράδειγμα τα ¾ των κατοίκων των πόλεων ζουν σήμερα σε περιοχές με σημαντική ατμοσφαιρική ρύπανση. Άνθρωποι που μπορούσαν να βγουν από το σπίτι τους και να βουτήξουν στη θάλασσα, σήμερα πρέπει να διανύσουν χιλιόμετρα με το αυτοκίνητό τους και να πληρώσουν σημαντικό κόστος για να κάνουν μια βουτιά σε σχετικά πιο καθαρές θάλασσες. Εκατομμύρια πολίτες χρειάζεται να πληρώνουν ακριβά σε καθημερινή βάση το εμφιαλωμένο νερό που πίνουν , λόγω της κακής ποιότητας ή της μη επάρκειας πόσιμου νερού σε διάφορες ανεπτυγμένες χώρες.

Είναι γεγονός ότι η απώλεια σημαντικών δημόσιων αγαθών συμβάδιζε για πολλά χρόνια με σημαντικές αλλαγές στη συμπεριφορά και την οργάνωση των κοινωνιών. Για παράδειγμα η ραγδαία ανάπτυξη της Ελλάδας – όπως και των άλλων χωρών - στηρίχτηκε στη φθηνή και χωρίς κοινωνική προστασία εργασία και κυρίως στην απουσία οποιουδήποτε μέτρου περιβαλλοντικής προστασίας καθώς και στην κατασπατάληση των φυσικών πόρων.

Η υποβάθμιση του περιβάλλοντος συνδέεται συχνά με αλλαγές στην κοινωνική συμπεριφορά των πολιτών που από σχετικά ενεργοί πολίτες που συν-διαμορφώνουν τις τοπικές εξελίξεις μετατρέπονται σε παθητικούς καταναλωτές μέσα στις μεγάλες αστικές περιοχές. Το φαινόμενο αυτό είναι πολύ πιο έντονο στις μεγαλουπόλεις του αναπτυσσόμενου κόσμου αλλά και Μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 70, για παράδειγμα, σε πολλές τοπικές κοινωνίες οι πολίτες συνήθιζαν να αναλαμβάνουν ενεργό ρόλο, π.χ. να αναλαμβάνουν από κοινού δραστηριότητες που είχαν να κάνουν με τη διατήρηση του τοπικού περιβάλλοντος, της κοινωνικής αλληλεγγύης, δραστηριότητες καθαρά οικολογικές–κοινωνικές, που όμως με φυσικό τρόπο ξεπηδούσαν μέσα από την τότε κοινωνική οργάνωση και δεν ήταν πρωτοβουλίες απλώς κάποιων ευαισθητοποιημένων πολιτών.

Η σταδιακή εγκατάλειψη αυτών των κοινωνικών δραστηριοτήτων βαδίζει παράλληλα ή πιθανώς αποτελεί το υπόστρωμα για την όξυνση των περιβαλλοντικών προβλημάτων: παράλληλα με τη ρύπανση των θαλασσών, των νερών και της ατμόσφαιρας, την αυθαίρετη δόμηση, τη σπατάλη φυσικών πόρων κα. έχουμε ένταση της διάβρωσης των εδαφών, κατακόρυφη αύξηση των πυρκαγιών, καταστροφή μονοπατιών, ανεξέλεγκτη διάθεση αποβλήτων στο περιβάλλον. Η περιβαλλοντική υποβάθμιση και η διαχείριση / έλεγχος των εξαντλήσιμων φυσικών πόρων είναι συχνά η πηγή έντονων (κοινωνικών) συγκρούσεων σε διάφορες γωνιές του πλανήτη (ανταγωνισμοί χωριών και χρηστών γύρω από τη διαχείριση του νερού, μεσανατολικό, πόλεμοι για το πετρέλαιο κα).

Η σημασία της ενεργοποίησης του πολίτη που γνωρίζει τα δικαιώματά του και συμμετέχει ενεργά στη διαμόρφωση των εξελίξεων που επηρεάζουν τη ζωή του είναι όλο και μεγαλύτερη, σε μια εποχή που η πίεση πάνω στο περιβάλλον εντείνεται και η μη βιώσιμη διαχείριση των φυσικών πόρων αυξάνει τις κοινωνικές και πολιτικές αντιπαραθέσεις. Ενεργοί πολίτες αναλαμβάνουν σημαντικές πρωτοβουλίες σε μια προσπάθεια να περιοριστεί η περιβαλλοντική καταστροφή, να διατηρηθούν σημαντικές φυσικές περιοχές, να βελτιωθεί η ποιότητα ζωής τους. Οι ενεργοί πολίτες αποτελούν συστατικό κομμάτι της κοινωνικής διεργασίας και αποκτούν πιο οργανωμένη μορφή αξιοποιώντας και τις θεσμικές δυνατότητες σε χώρες με αναπτυγμένη την μορφή της κοινωνικής οργάνωσης που σήμερα αποκαλούμε ως «κοινωνία των πολιτών».

Οι πολίτες που γνωρίζουν τα δικαιώματά τους και αναλαμβάνουν ενεργό ρόλο για την προστασία του περιβάλλοντος, την κοινωνική αλληλεγγύη, τη γεφύρωση του χάσματος Βορρά- Νότου, έρχονται να επιτελέσουν σε πρώτο στάδιο δυο λειτουργίες:

- Να εκφράσουν συλλογικά τη συνείδηση της κοινωνίας –έστω και αν οι συμμετέχοντες ενεργά είναι στην αρχή μικρές μειοψηφίες - και να υπερασπιστούν είτε απλώς τα συμφέροντα των κατοίκων μιας περιοχής είτε στις λιγότερες των περιπτώσεων τα συμφέροντα των επόμενων γενεών και του πλανήτη – τα λεγόμενα μετα-υλικά συμφέροντα.
- Να επηρεάσουν και να «διορθώσουν» το μοντέλο ανάπτυξης, περιορίζοντας τις πιο ακραίες συμπεριφορές του βιομηχανικού συστήματος χωρίς να εγκαταλείπουν το όνειρο και την συνολική πρότασή τους για το πώς μπορεί να προωθηθεί η βιωσιμότητα στο τοπικό, εθνικό και διεθνές επίπεδο, για το πώς μπορεί να οικοδομηθεί το κοινό Ευρωπαϊκό σπίτι κα. Σε ένα κάποιο βαθμό αποτελούν ένα μοχλό αλλαγών στην κοινωνία διασφάλισης των συμφερόντων πιο ευάλωτων κοινωνικών ομάδων.

Σε μια εποχή που αρχίζει να επικρατεί ο τρόμος και η ανασφάλεια, ίσως χρειάζεται να εμβαθύνουμε περισσότερο σε ένα σύστημα αξιών που μπορεί να αποτελέσει τη βάση της εξόδου από την τρέλα του φανατισμού και την βία ενάντια όχι μόνο στο φυσικό περιβάλλον αλλά και ενάντια την ίδια την ανθρώπινη ζωή. Όσο και αν ακούγεται ουτοπικό, η λύση απέναντι στην λογική του πολέμου ενάντια στις κοινωνίες, είναι η ενδυνάμωση του ενεργού ρόλου των πολιτών και η συγκρότηση ενός αξιακού συστήματος σε ευρωπαϊκή, διεθνή και πλανητική διάσταση που θα βασίζεται σε δικαιώματα και αρχές, όπως αυτές περιγράφονται, σε γενικές γραμμές, στη Χάρτα Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ :
- σεβασμός στην ανθρώπινη ζωή (άρθρο 2, Χάρτας Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ), "Κάθε πρόσωπο έχει δικαίωμα στη ζωή, κανείς δεν μπορεί να καταδικαστεί στην ποινή του θανάτου ούτε να εκτελεστεί"
- Δικαίωμα στην ακεραιότητα του προσώπου (άρθρο 3)
- Απαγόρευση των βασανιστηρίων και των απάνθρωπων ή εξευτελιστικών ποινών ή μεταχείρισης (άρθρο 4)
- Απαγόρευση της δουλείας και της αναγκαστικής εργασίας (άρθρο 5)
- Δικαίωμα στην ελευθερία και την ασφάλεια (άρθρο 6) (χωρίς να διαχωρίζονται, και το ένα π.χ. η ασφάλεια να αποβαίνει σε βάρος του άλλου, πχ. της ελευθερίας)
- Προστασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα (άρθρο 8)
- Ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας (άρθρο 10)
- Ελευθερία έκφρασης και πληροφόρησης (άρθρο 11)
- Ελευθερία του συνέρχεσθαι και του συνεταιρίζεσθαι (άρθρο 12)
- Δικαίωμα ασύλου (άρθρο 18)
- Προστασία σε περίπτωση απομάκρυνσης, απέλασης και έκδοσης (άρθρο 19)
- Ισότητα έναντι του νόμου (άρθρο 20)
- Απαγόρευση διακρίσεων (άρθρο 21)
- Σεβασμός της πολιτιστικής, θρησκευτικής και γλωσσικής πολυμορφίας (άρθρο 22)
- Ισότητα ανδρών και γυναικών (άρθρο 23)
- Δικαιώματα παιδιού (άρθρο 24) και των ηλικιωμένων (άρθρο 25)
- Ένταξη των ατόμων με ειδικές ανάγκες (άρθρο 26)
- προστασία της υγείας "κάθε άτομο δικαιούται να έχει πρόσβαση στην πρόληψη σε θέματα υγείας…Κατά τον καθορισμό και την εφαρμογή όλων των πολιτών και δράσεων της ΕΕ εξασφαλίζεται υψηλού επιπέδου προστασία της υγείας του ανθρώπου" (άρθρο 35)
- Προστασία του περιβάλλοντος: "υψηλό επίπεδο προστασίας του περιβάλλοντος και η βελτίωση της ποιότητας του πρέπει να ενσωματώνονται στις πολιτικές της Ένωσης και να διασφαλίζονται σύμφωνα με την αρχή της αειφόρου ανάπτυξης" (βιωσιμότητα) (άρθρο 37)
- Προστασία του καταναλωτή "Οι πολιτικές της ΕΕ διασφαλίζουν υψηλό επίπεδο προστασίας του καταναλωτή"(άρθρο 38)

Η ενημέρωση κι ευαισθητοποίηση, η ενεργοποίηση των πολιτών, ιδιαίτερα των νέων, η διαμόρφωση μιας ευρωπαϊκής πολιτικής οντότητας στη βάση αξιών όπως ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η προστασία του περιβάλλοντος, η αλληλεγγύη προς τις ευάλωτες κοινωνικές ομάδες στο εσωτερικό της ΕΕ όσο και πέρα από τα σύνορά της είναι η βάση του οικοδομήματος για ένα βιώσιμο μέλλον. Αλλά χρειάζονται κι άλλα στην εποχή της παγκοσμιοποίησης.

Πολλοί άνθρωποι θεωρούν απαραίτητη την υψηλή κατανάλωση αγαθών και υπηρεσιών για να περνάνε καλά, ενώ έχει ξεπεραστεί η αντοχή του οικοσυστήματος και ταυτόχρονα ένα μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού, που είναι οι πιο φτωχοί, χρειάζεται να αποκτήσουν στοιχειώδη αγαθά και υπηρεσίες για να επιβιώσουν. Αλλά αν όλοι οι άνθρωποι στον πλανήτη (δηλαδή και τα υπόλοιπα ¾ του πληθυσμού) αποκτήσουν τις ίδιες συνήθειες, δυνατότητες και μοντέλα κατανάλωσης δεν είναι δυνατό να αντέξει ο πλανήτης και τα οικοσυστήματα. Είναι απίθανο να μπορέσουμε να ζήσουμε στον πλανήτη ακολουθώντας το ίδιο μοντέλο ανάπτυξης και κατανάλωσης, γιατί τότε θα χρειαζόμασταν τουλάχιστον 3 πλανήτες σαν τη Γη αν όλοι οι άνθρωποι είχαν την κατανάλωση ενός μέσου Έλληνα και πάνω από 10 πλανήτες σαν τη Γη αν όλοι ζούσαν όπως οι Βορειο-αμερικάνοι. Από την άλλη η συντήρηση του χάσματος Βορρά – Νότου και η καταστροφή των υλικών βάσεων για επιβίωση ευρύτατων κομματιών της παγκόσμιας κοινωνίας δημιουργεί γόνιμο έδαφος για κάθε είδους φανατισμούς: τρομοκρατία, ξενοφοβία, ρατσισμό, γενίκευση του ασφυκτικού αστυνομικού κράτους στο όνομα της απόλυτης ασφάλειας.

Η πρόκληση του 21ου αιώνα είναι η επίτευξη καλύτερης ποιότητας ζωής για όλους, με αποσύνδεση της ανάπτυξης από την κατανάλωση πόρων και ενέργειας και την ελαχιστοποίηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Αυτό όμως απαιτεί πολίτες που γνωρίοζυν τα δικαιώματα τους καθώς και τα δικαιώματα των επόμενων γενεών καθώς και αυτών που αδυνατούν να επιβιώσουν στο παγκόσμιο χωριό. Στην καθημερινή μας ζωή και μέσα από τις επιλογές που κάνουμε ψωνίζοντας, δουλεύοντας, διασκεδάζοντας, σπουδάζοντας, μετακινούμενοι/ες μπορούμε να αγωνιζόμαστε και να στηρίζουμε μια πολιτική υπέρ του περιβάλλοντος και της ευημερίας της κοινωνίας ξεκινώντας τη δική μας προσωπική επανάσταση.

Η διαμόρφωση μιας Ευρωπαϊκής Ένωσης πρότυπου στο σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, στη διατήρηση της πολυπολιτισμικότητας καθώς και στην προστασία του περιβάλλοντος και του φυσικού πλούτου, είναι το αντίδοτο απέναντι σε τρομοκρατικές ενέργειες σαν αυτές στην Νέα Υόρκη, τη Μαδρίτη, το Λονδίνο, το Μπαλί, την Μόσχα, την Τσετσενία, την Σρεμπρένιτσα, τη Μέση Ανατολή, το Ιράκ. Τρομοκρατικές ενέργειες θα έχουν πετύχει τους στόχους τους εναντίον της κοινωνίας των πολιτών, των ανθρωπιστικών ιδεωδών και των δημοκρατικών βάσεων της κοινωνίας, αν κυριαρχήσουν ο φόβος, τα αντανακλαστικά ξενοφοβίας και ανασφάλειας, αν περιοριστούν τα δικαιώματα και υποχωρήσει το πνεύμα συνύπαρξης διαφορετικών πολιτισμών, κοινωνιών και θρησκειών, αν οι πολίτες από ενεργοί μετατραπούν σε τρομοκρατημένα αθρωπάκια.

Η αντιμετώπιση της τρομοκρατίας, της βίας και του φανατισμού σε παγκόσμιο επίπεδο μπορεί να προέλθει όχι από ένα «πόλεμο» που ρίχνει λάδι στη φωτιά, με ένταση των στρατιωτικών και κατασταλτικών μέτρων, αλλά από τη μαζική κινητοποίηση των πολιτών, τη μεταρρύθμιση τόσο των πολιτικών όσο και σημαντικών διεθνών θεσμών στην κατεύθυνση της βιώσιμης ανάπτυξης, τη μείωση του χάσματος Βορρά – Νότου, την ενδυνάμωση του διαλόγου και της συνύπαρξης των διαφορετικών πολιτισμών, την ενσωμάτωση στις διακρατικές σχέσεις και τη διεθνή πολιτική των αρχών του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, των δημοκρατικών αξιών και του πολύ-πολιτισμικού ανοικτού χαρακτήρα των σύγχρονων κοινωνιών.

Οι μετανάστες στην Ευρώπη δεν πρέπει να αντιμετωπιστούν ως μια απειλή. Αντίθετα, μπορεί να αποτελέσουν - αν εφαρμοστεί μια επεξεργασμένη πολιτική βασισμένη στην αλληλεγγύη, τον ανθρωπισμό και τη δημοκρατία – το αποτελεσματικό φίλτρο προστασίας που θα προστατεύει τις κοινωνίες από το φανατισμό ακραίων θρησκευτικών και τρομοκρατικών ομάδων καθώς και τη γέφυρα επικοινωνίας, διαλόγου κι αλληλοκατανόησης των διαφόρων πολιτισμών, ιδιαίτερα μεταξύ Δύσης και Ισλάμ, πριν η κυριαρχία των φανατικών οδηγήσει σε πραγματική σύγκρουση των πολιτισμών.

Ένας αποφασιστικός παράγοντας θα είναι η – με πρωτοβουλία των πολιτών - ενθάρρυνση του διαλόγου μεταξύ των θρησκειών με στόχους:
- την ανεκτικότητα, τον αλληλοσεβασμό αλλά και την απομόνωση των φανατικών ομάδων που ονειρεύονται σταυροφορίες και ιερούς πολέμους.
- την ενδυνάμωση του διαλόγου μεταξύ των διαφόρων κοινωνικών παραγόντων με στόχο την ειρηνική συνύπαρξη των πολιτισμών, τη μείωση του χάσματος Βορρά – Νότου και την αποτροπή διχαστικών λογικών, ρατσιστικών και ξενοφοβικών φαινομένων, λογικών κλεισίματος των κοινωνιών σε κάθε ξένο και διαφορετικό. Η υπεράσπιση της ανοικτής πολύ-πολιτισμικής κοινωνίας είναι η καλύτερη απάντηση απέναντι στους στόχους της τρομοκρατίας και των φανατικών ομάδων και ρευμάτων.
Σε μια ισπανική πόλη, τη Βαρκελώνη, υπογράφτηκε η Συνθήκη της Βαρκελώνης για τη συνεργασία Ευρώπης και Μεσογείου. Ας είναι η τραγωδία της 11ης Μαρτίου στη Μαδρίτη και της 7ης και 21ης Ιουλίου η αφετηρία για τη δημιουργία διεθνών σχέσεων βασισμένων στο διεθνές δίκαιο, τη βιωσιμότητα, την ευημερία και την ειρηνική συνύπαρξη των πολιτισμών και όχι ένα άλλο σκαλοπάτι στην βία και τον τρόπο. Οι ενεργοί πολίτες θα κάνουν τη διαφορά.

Δεν υπάρχουν σχόλια: